از دیدگاه فلاسفه الهی در راس هرم هستی، مبدیی هست که واجب الوجود است و هیچگونه وابستگی به چیز دیگر ندارد. وجود او را می توان با دلایل عقلی اثبات کرد، اما شناخت حقیقت و ذات وی - چون هستی محض است - برای انسان میسر نیست. تنها می توان او را بوسیله اوصاف خاصی که ویژه اوست شناخت. این ویژگی ها - عموما - نقطه مقابل خواص ممکنات است. بعبارت دیگر همه این ویژگی ها از بی نیازی وی حکایت می کنند. در یک کلام: «واجب الوجود» - چون سرچشمه پیدایش همه موجودات عالم است - نمی تواند خود نیازمند و وابسته به دیگری باشد بلکه باید همه کمالات وجودی را بنحو اتم و اکمل داشته باشد، در غیر اینصورت خود نیز یکی از موجودات عالم خواهد بود که نیازمند به مبدا دیگری است. در این مقاله این خواص و ویژگی ها از منظر فلاسفه اسلامی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

در این مقاله قصد آن داریم تا این مسیله را که خدای دین همان واجب الوجود بالذات فلسفه است، بررسی کنیم. شاید در گذشته این همانی بین خدای دین و واجب بالذات فلسفه بدیهی به نظر می آمد و ازاین رو در آثار فلسفی مسلمانان بعد از تعبیر «واجب الوجود» و امثال آن، تعبیر «تعالی» و امثال آن به کار می بردند و کسی هم این کار را مورد سوال قرار نمی داد؛ یعنی همه پذیرفته بودند که اصطلاح فلسفی «واجب بالذات» بیانگر همان خدای دین است و بررسی مسیله این همانی خدای دین و واجب الوجود بالذات امری زاید شمرده می شد؛ ولی امروزه با توجه به ترجمه آثاری از اندیشمندان غربی که بر جدایی مباحث در مورد خدای ادیان از مباحث واجب بالذات فلسفه پای می فشارند، این امر را نیازمند بررسی کرده است. تا این همانی خدا و واجب بالذات روشن نشود، نمی توان از دستاوردهای فلسفی در مورد واجب بالذات در جهت اثبات مسایل مربوط به خداشناسی بهره برد و مباحث مهم اعتقادی دینی بدون پشتوانه عقلی فلسفی خواهند شد. مهم ترین بخش این مقاله بررسی اوصاف و افعالی است که در متون دینی به خدا نسبت داده شده و شاید شاهدی بر تغایر خدا با واجب الوجود فلسفه تلقی شود. روش تحقیق در این مقاله روش کتابخانه ای است و با مراجعه به منابع معتبر فلسفی و کلامی، این مسیله مورد بررسی قرار می گیرد.

چکیده فارسی: یکی از قواعد مهمی که که از دیرباز مورد توجه فلاسفه بوده است قاعده «واجب الوجود بالذات واجب من جمیع الجهات» است؛ حکمت متعالیه به این قاعده توجه ویژه دارد و با نگاهی متفاوت از پیشینیان بدان پرداخته است. این مقاله با روش تحلیلی توصیفی به بررسی این مسئله پرداخته است که معنا، ادله و لوازم فلسفی این قاعده در حکمت متعالیه چیست؟ و در پی این بررسی، اثبات شده است که ملاصدرا علاوه بر توجه به لوازم الهیاتی این قاعده که تا پیش از او، از آنها غفلت شده بود با استدلالی نو و متفاوت از استدلال پیشینیان به اثبات مفاد قاعده پرداخته است و علاوه بر ثمراتی که حکمای گذشته برای آن برشمرده-اند عینیت ذات و صفات کمالی را از این قاعده استفاده کرده است. همچنین در این مقاله به برهان های جدیدی که شارحان حکمت متعالیه بر قاعده اقامه کرده اند و پاسخ های آنان از اشکالات براهین قاعده، توجه شده است. چکیده عربی: من القواعد المهمة التی کانت موضع اهتمام الفلاسفة منذ أمد بعید، هی قاعدة «واجب الوجود بالذات واجب من جمیع الجهات». تولی الحکمة المتعالیة اهتماماً فائقاً بهذه القاعدة، وتتعاطى معها برؤیة تختلف عما کانت علیه رؤیة القدماء. یتناول هذا البحث دراسة هذه المسألة باسلوب تحلیلی ووصفی ویبیّن معنى هذه القاعدة، وأدلّتها، ومستلزماتها الفلسفیة فی الحکمة المتعالیة؟ وکانت نتیجة هذه الدراسة، اثبات أن الملا صدرا قد أثبت مفاد هذه القاعدة باستدلال جدید ومتفاوت عن استدلال القُدماء، هذا اضافة الى أنه أخذ بنظر الاعتبار مستلزماتها الإلهیة التی کان مغفولاً عنها قبله. وفضلاً عن ثمراتها التی کشف عنها الحکماء السابقون فقد استنتج من هذه القاعدة عینیة ذات والصفات الکمالیة. کما اهتمّ هذا البحث ببیان براهین جدیدة أقامها شُراح الحکمة المتعالیة على هذه القاعدة، مع ردودهم على ما أُثیر على براهینها من اشکالات.

فلسفه همواره مورد هجمه مخالفان بوده است و موافقان در برابر این حملات به دفاع از آن می پرداختند. در میان مخالفان فلسفه نام غزالی و فخر رازی می درخشد و ابن رشد و خواجه نصیر طوسی در برابر هجمه های بی امان این دو تن با نوشتن کتاب تهافت التهافت و شرح مشکلات الاشارات در مقام دفاع و پاسخ از این اشکالات برآمدند. در این مقاله دفاعیه های خواجه طوسی و ابن رشد در مساله بساطت واجب و تنها با استفاده از دو کتاب تهافت التهافت و شرح مشکلات الاشارات، مقایسه شده است، ولی برای روشن شدن بهتر دفاعیه ها اشکالات فخر رازی و غزالی هم ذکر شد. در این مقاله معلوم می شود که ابن رشد بر خلاف خواجه واجب را دارای ماهیت می داند اما ماهیت او را عین وجود او می داند و معتقد است واجب جنس مشکک است و در نتیجه، حد متناسب با خود دارد. در ضمن طرح گسترده دفاعیه های خواجه در میان فلاسفه بعد از او را ناشی از جایگاه دو کتاب اشارات و تجرید وی در میان فلاسفه دانسته است.

بساطت حقیقی واجب بالذات یکی از مهم ترین مسائل مورد بحث فلاسفه و متکلمان اسلامی است که به خصوص در حکمت متعالیه، جایگاه و موقعیت بلندی دارد. علامه طباطبایی به عنوان فیلسوفی متعالی، در آثار مختلف خود بر بساطت حقیقی ذات الهی تاکید و ادله بسیاری بر آن اقامه می کند. اما با تحلیل مبانی ایشان، می توان دریافت که حداقل دو دیدگاه در باب این مساله وجود دارد؛ نخست اصطلاح بساطت حقیقی واجب بالذات و ادله اثبات آن بر مبنای نگرش ثبوتی به ماهیت و دیگر، اصطلاح بساطت حقیقی الهی و ادله اثبات آن بر مبنای نگرش سلبی به ماهیت. چنین به نظر می رسد که دیدگاه دوم دیدگاه نهایی علامه طباطبایی است که از مشکلاتِ دیدگاه نخست مبراست و مستقیما به اثبات بساطت حقیقی می پردازد. ما در این مقاله، به تبیین، تحلیل و اثبات برتر بودن دیدگاه دوم نسبت به دیدگاه نخست می پردازیم.

قاعده بسیط الحقیقه یکی از مهم ترین قواعدی است که در حکمت متعالیه کاربردهای زیادی داشته و در حل بسیاری از مسایل غامض فلسفی، کارساز بوده است. اما آیا می توان از این قاعده برای اثبات بساطت واجب (نفی ترکیب از وجدان و فقدان) استفاده کرد؟ در این مقاله بعد از ذکر پیشینه تاریخی و تحلیل قاعده، در پاسخ به پرسش مذکور، بیان گردیده است که در صورت استفاده از این قاعده برای اثبات بساطت واجب، محذوراتی از قبیل مصادره به مطلوب و دور لازم می آید. در نهایت نیز تقریری نو از این قاعده، مبتنی بر اصول صدرایی ارایه شده است.

در این مقاله به نقد و بررسی دلایل عمده فیلسوفان مسلمان برای نفی ماهیت از واجب الوجود پرداخته می شود. ابتدا با تفکیک معانی سه گانه ماهیت و سه تفسیر مختلف از اصالت وجود، تلاش می شود تا تصویر روشنی از محل نزاع به دست دهیم. سپس مهم ترین ادله نفی ماهیت از واجب را ذکر کرده و نشان داده می شودکه اکثر این ادله یا مبتنی بر اصالت ماهیت بوده و یا مبتنی بر فهم خاصی از اصالت وجود هستند که قابل مناقشه می باشند. در نهایت نشان داده می شود که بنابر تفسیر صحیح از اصالت وجود، ماهیت تعین وجود است و وجود بدون تعین معنا ندارد؛ لذا هر وجودی دارای ماهیت است؛ چه محدود و چه نامحدود. با این حال چون وجود واجب نامحدود است، ماهیت او هم که به عین وجود او تحقق دارد، نامحدود خواهد بود. بر این اساس هیچ دلیل قاطعی برای نفی ماهیت از واجب الوجود وجود نداشته؛ بلکه برهان بر ماهیت داشتن واجب قایم است و واجب و ممکن به معنایی یکسان دارای ماهیت هستند؛ اگرچه مصداق ماهیت در آنها متفاوت است.

مشهور است که ابن سینا برای اثبات وجود واجب الوجود سه برهانِ علیت، حرکت و وجوب و امکان را اقامه کرده است. با اندک تأملی روشن می شود که هیچ کدام از براهین مزبور، برهان ابتکاری ابن سینا نیستند و این سه برهان در آثار ارسطو، کندی و فارابی به وضوح مطرح شده اند؛ لذا برهان ابتکاری ابن سینا در اثبات وجود واجب الوجود، برهانی است که لازمۀ نظام فلسفی اوست؛ یعنی برهان مبتنی بر تحلیل عقلی «وجود»، که می توان آن را «برهان سینوی» یا «برهان ابن سینایی» نامید. ابن سینا با تحلیل عقلیِ وجود، به مثابۀ حقیقت معقول، وجود واجب و صفات و افعال واجب را اثبات می کند. حال آنکه در براهین سه گانۀ یادشده با پیش فرض وجود ممکن، به اثبات واجب پرداخته می شود. در این مقاله با استدلال ها و شواهدی نشان می دهیم که برهان اصلی و ابتکاری ابن سینا بر نظریۀ او دربارۀ وجود مبتنی است. وجود در اندیشۀ ابن سینا حقیقتی متافیزیکی و پیشینی است. تأمل در نظریۀ ابن سینا دربارۀ وجود، روشن می کند که برهان وی از جنس برهان وجودی آنسلم و دکارت نیست و در معرض انتقادات کانت قرار نمی گیرد. با این مبنا، ابن سینا اولین ارائه دهندۀ برهان وجودی است که ضمن تقدم بر فلاسفه ای چون آنسلم، تفاوت بارزی نیز با آنها دارد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

چکیده فارسی: یکی از مسائل مهم و چالشی در باب صفات الهی، مسئله رابطه وجودی ذات و صفات الهی و کیفیت اتصاف ذات به صفات کمال است. خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب تجریدالاعتقاد از نظریه «عینیت ذات و صفات کمالی خداوند» دفاع کرده و آن را بر ویژگی واجب الوجود بودن خدا استوار ساخته است. اینک این پرسش مطرح است که چگونه می توان فقط با اتکا بر وجوب وجود، نظریه عینیت صفات و ذات الهی را مدلَّل کرد. فرضیه مقاله حاضر با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، آن است که خواجه، مفهوم «وجوب وجود» را عنوانی شامل برای برخی از مبانی وجودشناختی و الهیاتی خود قرار داده تا نظریه عینیت را مدلل کند. عمده مبانی وجودشناختی او در این مبحث، عبارت است از اشتراک مفهوم، اصالت و تشکیک وجود. همچنین بهره گیری او از برخی اصول الهیاتی مانند «عینیت وجوب ذاتی با وجود حق تعالی» «وحدت واجب بالذات» «بساطت حقیقت واجب بالذات» و «استغنای واجب بالذات» که برای استدلال کامل تر نظریه عینیت، مدد می رساند. (چکیده عربی: من القضایا المهمة والصعبة فیما یتعلق بالصفات الإلهیة مسألة العلاقة الوجودیة بین الجوهر والصفات الإلهیة ونوعیة صفة الجوهر لصفات الکمال. دافع خواجة نصیر الدین الطوسی فی کتابه (تجرید الاعتقاد)عن نظریة "عینیة الذات والصفات الإلهیة الکمالیة" واستند إلیها علی صفة واجب الوجود. فیطرح هذا السؤال: کیف یمکن إثبات نظریة عینیة الذات والصفات الإلهیة اعتماداً علی وجوب الوجود. ففرضیة هذا التحقیق باستخدام المنهج الوصفی التحلیلی هو أن الخواجة وضع مفهوم "وجوب الوجود" کعنوان شامل لبعض الأسس الأنطولوجیة والإلهیة لشرح نظریة العینیة. فأسسه الأنطولوجیة الرئیسة فی هذا الموضوع هی مفهوم المشارکة والأصالة والوجود. کما أن استخدامه لبعض المبادئ الإلهیة مثل "عینیة وجوب الذات مع وجود الله سبحانه و تعالی " و "وحدة الواجب بالذات" و "بساطة حقیقة الواجب بالذات " و "استغناء الواجب بالذات "التی تساعد علی مناقشة النظریة العینیة بشکل أکمل. )